Κάλαντα των Φώτων

Από τις μεγάλες ημέρες του χριστιανικού Εορτολογίου τα Φώτα ή Θεοφάνια. Χαρούμενο, θριαμβευτικό και ελπιδοφόρο, για τη νέα εποχική περίοδο και το κλείσιμο του ελληνικού Δωδεκαημέρου.

Όλο το τριήμερο των Φώτων (Αγιασμού, Θεοφάνια, Αϊ-Γιάννης) γιορτάζεται και με μια υπολανθάνουσα λατρεία στο νερό. Τα νερά - της θάλασσας, της λίμνης, των ποταμών, των πηγαδιών και των πηγών - θεωρούνται παντού αγιασμένα. Κανένας πια φόβος δεισιδαιμονικός από τις νύχτες και τα ξωτικά του χειμώνα.

Τα παιδιά, την παραμονή των Φώτων, γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας «Τα Φώτα»,

Αύριο είναι τα Φώτα και ο Φωτισμός

και χαρά μεγάλη κι αφέντης μας,

περπατεί η κυρά μας η Παναγιά,

με τα θυμιατήρια στα δάχτυλα,

περπατεί και λέγει και αντιλαλεί,

ορέ Γιαννάκη καλό παιδί,

δύνασαι και θέλεις για να βαφτίσεις Θεού παιδί,

δύναμαι και θέλω και προσκυνώ,

για να βαφτίσω Θεού Παιδί...

Επίσης,

Σήμερα είν' τα Φώτα κι ό φωτισμός.

Και χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.

Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό είν' η Παναγία η Δέσποινα,

με τα θυμιατήρια στα δάχτυλα.

Και ο Κύριος μας κεριά κρατεί και τον Άι-Γιάννη παρακαλεί:

—        "Άγιε μου Γιάννη και Βαπτιστή δύνασαι βαφτίσεις Θεού παιδί;

—        Δύναμαι και θέλω να προσκυνώ κι όλους τούς άγιους παρακαλώ. 
Αύριο θ' ανέβω ατούς ουρανούς να καταπατήσω τα είδωλα,

να καταθυμιάσω τους ουρανούς
και πάλι θα κατέβω στον ποταμό 
διά να βαπτίσω Ιησού- Χριστό...

Και τ' χρόν'.

Σε άλλα μέρη τα κάλαντα που είναι κάπως ιδιότυπα, στο στίχο και στο μέλος:

Σήμερα είν' τα Φώτα κι ο φωτισμός

και χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.

Σήμερα βαφτίζεται ο Χριστός.

Θαύμα μέγα κάνει ο ποταμός!

5      Μέσον Ιορδάνης εσχίσθηκε, τον Χριστόν ιδών εφοβήθηκε! Ήρθ' ο κύριος μας επί της γης, 
        ήρθ' ο ποιητής μας και λατρευτής, 
        λίβανον βαστάει, κερί κρατεί,
10    και τον Ιωάννη τον προσκαλεί" - Έλα Ιωάννη και βαπτιστή, έλα, να βαπτίσεις Θεού παιδί, και δακρυρροώντας μην απορείς.

15    Τότες Ιωάννης εβάφτισε,

τον Χριστόν ραντίζων εδάκρυσε. Το άγων πνεύμα κατέβηκε, και σαν περιστέρι εφάνηκε, και ο πατήρ ωνόμασε τον Χριστόν

20   ως νιόν του μόνον αγαπητόν

Γενικά πίστευαν, ότι όλο το Σαρανταήμερο κυκλοφορούν τα βράδια «παγανά», τα ξωτικά και οι καλικάντζαροι που σκοπό έχουν να πειράζουν τους ανθρώπους όπως για παράδειγμα όταν περνάνε από τα ρέματα.

Πίστευαν ότι μπορεί να σκαρφαλώσουν στο τζάκι την ώρα πού νοικοκύρηδες κοιμούνται, να κατουρήσουν τη φωτιά, να τη σβήσουν και από το μπ(ου)χαρή να μπουν στο σπίτι. Έτσι, κυρίως τα βράδια στα τζάκια έκαιγαν μαζί με το κούτσουρο που θα κρατήσει τη φωτιά όλη τη νύχτα, ξύλο από αγριοκερασιά με την ιδιαίτερη μυρουδιά που διώχνει τους καλικάντζαρους που αν δεν τα καταφέρουν να εισέλθουν στο σπίτι ως το πρωί εξαφανίζονται μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα.

Στις πέντε Ιανουαρίου, παραμονή των Φώτων, ακούγονταν πρωί-πρωί η καμπάνα της « Αγιο-Σωτήρας» και ο Ιερέας ετοίμαζε τον αγιασμό για να περάσει από όλα τα σπίτια των Χαλικιωτών να τ΄αγιάσει. Οι καλικάντζαροι εξαφανίζονταν στα έγκατα της γης, γιατί ήξεραν ότι έρχεται ο Σταυρός σε όλα τα σπίτια και έλεγαν: «Φεύγεστε να φεύγουμε, γιατ' έρχεται ο παπάς με την αγιαστούρα κι η παπαδιά με τη μαγκούρα».

Την παραμονή των Φώτων έχουμε νηστεία και θυμάμαι ότι κανένας στο σπίτι δεν έτρωγε κάτι, ώσπου να έρθει ό παπάς και φιλήσουν το σταυρό. Ο ιερέας κρατάει σταυρό, βασιλικό και το χάλκινο κατσαρολάκι (μπαγκράτσι) με τον αγιασμό, ψάλλει τό «έν Ιορδάνη», αγιάζει όλα τα δωμάτια

Την ημέρα των Φώτων πήγαιναν σχεδόν όλοι στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος μαζί με ένα κανάτι ή μπαγκράτσι ή κύπελο ή κατσαρολάκι, για να φέρει η οικογένεια αγιασμό στο σπίτι. Μετά την ειδική τελετή πίνουν αγίασμα όλοι και με το αγιασμένο νερό θα νιφτούν, θα ραντίσουν το σπίτι, τα ζώα, το αμπέλι, τα δέντρα...

Βιβλιογραφία:

Γιάγκα Χ. Αθανασίου. Ηπειρώτικα δημοτικά τραγούδια, Αθήνα χ.χ. (1958)

Δημ. Σ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1984:.

Κώστας Δ. Κονταξής Το δημοτικό τραγούδι Εκδ. Πασχέντης 2007